“Voor je eerste baan heb je een liefdevol familielid nodig.” Dat was het advies van Robert Venturi aan beginnende architecten. Hij kon het weten. The Vanna Venturi House, het huis dat hij voor zijn moeder bouwde, betekende de lancering van zijn carrière – al heeft het huis een veel grotere betekenis dan slechts als strategisch middel om naamsbekendheid te verwerven, zoals bij veel andere architecten het geval is.

Tekst Daphne Bakker

Voor beginnende architecten is het moeilijk om aan de bak te komen. Ze hebben opdrachten nodig om te laten zien wat ze waard zijn. Het binnenhalen van die eerste opdracht is cruciaal. Net als goede relaties met de maatschappelijke elite, want daar komen veel opdrachten vandaan. Veel bekende architecten verkeerden in de luxepositie dat ze hun eerste opdracht kregen van hun kapitaalkrachtige families die doorgaans ook behoren tot de maatschappelijke elite. Venturi erkent dat hij zijn carrière kon lanceren met familiekapitaal, maar toch was zijn situatie anders. Zijn ouders waren immigranten die zich weliswaar hadden opgewerkt, maar nooit behoorden tot de maatschappelijke elite. Het Vanna House was de culminatie van de dromen van Roberts ouders. Beiden waren kinderen van Italiaanse immigranten die hun eigen dromen omlaag moesten bijstellen, maar in de hoop leefden dat hun zoon die wel zou verwezenlijken. Robert senior was van plan architect te worden, maar moest zijn studie stopzetten om voor zijn familie te zorgen toen zijn vader kwam te overlijden. Moeder Vanna groeide op in een arm gezin, maar was leergierig en politiek bewogen. Samen met haar man deelde ze de droom dat hun zoon ooit architect zou worden. Zij koesterde in Robert niet alleen een liefde voor kennis en kunst, maar ook een kritisch wereldbeeld. Zo bang was ze dat hij een eed voor de VS moest afleggen, dat zij Robert inschreef op een privéschool. Verzekerd van bezoek Met de erfenis van zijn vader realiseerde Robert een huis voor zijn moeder. Gelijktijdig werkte hij aan zijn boek Complexity and Contradiction in Architecture en vertaalde zijn ideeën in het ontwerp van het Vanna House, dat zijn kritiek op het toen halsstarrige modernisme belichaamde. Het ontwerp zelf viel op, met zijn groene kleur, ornamentiek en speelse indeling – zoals ook Vanna zelf buiten de boot viel. In de witte wijk, waar zwarte mensen en Joden niet welkom waren, werd Venturi’s Italiaanse moeder door de meeste bewoners gemeden. Maar het huis was zo populair bij studenten dat Vanna altijd verzekerd was van bezoek. En dat ontving ze graag. Er zijn tal van voorbeelden van architecten die door connecties met elitaire ‘familie en vrienden’ aan hun eerste opdrachten kwamen. Vele geven daar niet graag ruchtbaarheid aan. Het verhaal achter het Vanna House staat in scherp contrast met een bekend voorbeeld van Nederlandse bodem. Ik noem de naam niet, omdat de betrokkenen dit graag geheim houden.

Terwijl Venturi volledig transparant was over niet alleen de financiering van het gebouw, maar ook over de intentie erachter, is het een publiek geheim dat het eerste project van een markant Nederlands bureau werd gefinancierd door de ouders van de oprichter. Vanwaar de behoefte aan discretie? Vermoedelijk juist omdat het niet mooi rijmt met het iconische verhaal van het Venturi House. Het staat in schril contrast met elkaar. Enerzijds het indrukwekkende voorbeeld van een fysiek manifest, het resultaat van het harde werk van twee generaties immigranten, een rebels gebaar naar de status quo. Anderzijds een verborgen villa, bekostigd via alledaagse nepotisme, met als enige ideaal het realiseren van banale luxe. Oprukkend fascisme Vermogende ouders kunnen vele deuren openen. Zo ook die van Philip Johnson. Hij was de telg van een rijke Amerikaanse dynastie, een verre afstammeling van Nederlandse kolonisten in Nieuw Amsterdam. Hij kwam uit een liefdeloos gezin, maar wat ontbrak aan liefde werd gecompenseerd door weelde. Als jongeman kreeg Johnson aandelen in aluminiumproducent Alcoa, en was voor de rest van zijn leven voorzien van alle gemakken.

Vrij van zorgen om rond te komen, rolde hij de architectuur in tijdens zijn reizen door Europa. Daar omarmde hij tevens openlijk het oprukkende fascisme en probeerde dit ook in de VS aan te wakkeren. Toen bleek dat hij voor de verliezende partij had gekozen, deed de inmiddels veertigjarige Johnson een stap terug uit het publieke leven en ging architectuur studeren in Harvard. Voor zijn afstudeerproject ontwierp en bouwde hij een woonhuis op een perceel dat hij zelf bekostigde, nabij de campus. Nu we niet meer kunnen wegkijken van Johnsons fascistische verleden, heeft Harvard GSD zijn naam van zijn afstudeerontwerp verwijderd. Persoonlijk had ik ervoor gekozen om Johnson niet weg te wissen. Niet omdat ik vind dat wij zijn verdiensten moeten erkennen, maar om een zeer publieke herinnering te bewaren dat nog steeds mensen met vermogen bepalen hoe onze bebouwde omgeving eruit ziet.

Eerste ‘starchitect’ Gelukkig zijn niet alle beginnende architecten afhankelijk van kapitaalkrachtige connecties. Er zijn instituten die zich toeleggen op het ontdekken en stimuleren van talentvolle architecten met vernieuwende ideeën. Een voorbeeld is de beloning van Lacaton & Vassal met de Pritzker Prize. Johnson was de allereerste architect die een Pritzker wist te bemachtigen. Het getuigt van waardering van andere waarden dan die Johnson, de allereerste starchitect, belichaamde. Het oeuvre van Lacaton & Vassal staat in schril contrast met dat van Johnson. Het is terug te zien in het allereerste project van het Franse duo, namelijk een eenvoudig huisje van stro in Niger. Geen ouderlijke gift kwam hieraan te pas. De Pritzker jury ziet nu waarde in het werk van een bureau dat kiest voor sociale projecten, voor behoud en opwaardering van het bestaande, en niet meer zonder meer voor de zoon-van. Dit is een stap in de goede richting.